Haksız tutukluluk veya gözaltı nedeniyle tazminat davası (Koruma tedbirleri nedeniyle tazminat)

Türkiye'de ceza yargısının bazen yanlış kararlar verebildiğini ve "pardon" diyebildiğini vatandaşlar olarak iyi biliyoruz. Peki, tutuklanan sanığın sonradan beraat ettiği veya gözaltına alınan bir kişi için sonradan takipsizlik verildiği hallerde hangi yasal yollara başvurabiliriz? Kişilerin bu yolla uğradıkları zararın giderilmesi ne şekilde mümkündür? Maddi-manevi tazminat talep edilebilir mi? Bu yazıda Ceza Muhakemesi Kanunu m.141 ve devamında düzenlenen koruma tedbirleri nedeniyle tazminat hükümlerini inceliyoruz.

Haksız tutukluluk nedeniyle tazminat isteme koşulları

Haksız tutukluluk kavramı, kanuna uygun tutuklanmış kişiler hakkında sonradan, soruşturma aşamasında Kovuşturmaya Yer Olmadığına Dair Karar(KYOK) veya kovuşturma aşamasında beraat kararı verilmesi durumunda ortaya çıkar. Beraat eden sanığın hangi gerekçe ile beraat ettiği önemli değildir.

Tutuklu yargılanıp da sonradan beraat eden veya hakkında KYOK(takipsizlik) verilen kişiler maddi ve manevi zararlarının devlet tarafından tazmin edilmesini isteyebilirler.

Haksız tutukluluk nedeniyle tazminat için nereye başvurulur?

Koruma tedbirleri nedeniyle uğranan maddi manevi zararların tazmini için Devlet Hazinesi aleyhine Ağır Ceza Mahkemesi nezdinde tazminat davası açmak gerekmektedir. Yetkili mahkeme davacının oturduğu yer veya oturduğu yerde Ağır Ceza Mahkemesi yoksa en yakın Ağır Ceza Mahkemesidir.

Ancak 02.03.2024'te yapılan değişiklikle haksız tutukluluk nedeniyle Devlet Hazinesine yöneltilecek tazminat talepleri Ağır Ceza Mahkemelerinin görev alanından çıkarılmıştır. Bu hallerde tazminat için Tazminat Komisyonu'na başvurulacaktır.

Tazminat istemek için belirli süre sınırı var mı?

Haksız tutukluluk nedeniyle ve diğer koruma tedbirleri nedeniyle gerekçeli kararın veya kararın kesinleştiğinin ilgiliye tebliğinden başlayarak 3 ay, her halde hükmün kesinleşme tarihini izleyen 1 yıl içinde tazminat talep edilebilir. Bu süreler hak düşürücü olup sürelere uyulmaması halinde tazminat hakkı da sona erer.

Koruma tedbirleri nedeniyle maddi ve manevi tazminat nasıl hesaplanır?

Haksız tutuklulukta maddi tazminat

Koruma tedbirleri nedeniyle ortaya çıkan maddi tazminat; tutuklu bulunan süre boyunca yoksun kalınan gelir (gelir kaybı) ve tutuklunun yapmak zorunda kaldığı masraflardır. Örneğin tutuklanan kişi ücret karşılığı çalışan işçi veya memur ise tutuklu kaldığı süre boyunca alamadığı maaşını maddi tazminat olarak talep edebilir. Serbest meslek erbapları, esnaf ve tacirler de tutuklu kaldıkları süre boyunca elde edemediği geliri maddi tazminat olarak talep edebilir.

Yoksun kalınan gelirin ispat yükümlülüğü davacı üzerindedir. Davacı ücretli çalışan işçi ise bordro, iş sözleşmesi, işe giriş çıkış kayıtları gibi yazılı delilleri mahkemeye/Tazminat Komisyonu'na sunmakla yükümlüdür. Serbest meslek erbapları, esnaf ve tacirler; Vergi Dairesi'ne sunulan beyannameleri, vergi mükellefiyeti, işyeri açılış ve tesciline dair belgeleri sunmakla yükümlüdür.

Yine, tutuklunun avukatına ödediği vekalet ücreti ve memleketinden uzakta tutuklu ise memleketine dönüş için yaptığı yol masrafı maddi tazminat olarak istenebilir.

Çalışmayanlar, sigortasız çalışanlar veya gelirini belgelendiremeyenlerin durumu

Haksız tutukluluk için açılacak dava ve başvurularda davacı her zaman gelirini belgelendiremeyebilir. Örneğin; kişi sigortasız çalışıyor olabilir, vergi mükellefi olmaksızın çalışıyor ya da Vergi Dairesi'ne bildirilen kazanç gerçek kazancı ile örtüşmüyor olabilir. Bu durumda Yargıtay kararlarına göre gelir kaybı, ilgili yılda uygulanan aylık net asgari ücret üzerinden hesaplanacaktır.

Çalışmayanlar için de durum aynıdır. Bu kişiler de gelir kaybı olarak, tutuklu kalınan süreye tekabül eden net asgari ücret kadar tazminata hak kazanırlar. (Yargıtay Ceza Genel Kurulu 2014/123 E. 2015/380 K. 10.11.2015 tarihli kararı)

Bir diğer soru da serbest meslek erbaplarının net asgari ücretten düşük gelir beyan etmesi durumunda maddi tazminatın nasıl hesaplanacağı sorusudur. Yargıtay, bu durumda gelir kaybının aylık net asgari ücret üzerinden hesaplanması gerektiğini belirtmektedir.

Haksız tutuklulukta manevi tazminat

Manevi tazminatın doğası gereği somut ve hesaplanabilir ölçütleri bulunmamaktadır. Bu nedenle maddi tazminat "hesaplanırken" manevi tazminat "takdir edilir." Manevi tazminat kişinin haksız tutukluluk nedeniyle uğradığı acı ve elemi dindirme amacına dönüktür. Yargıtay kararlarında koruma tedbirleri nedeniyle manevi tazminatın nasıl hesaplanacağı şu şekilde içtihat edilmiştir:

"Nesnel bir ölçüt olmamakla birlikte, davacı lehine hükmedilecek manevi tazminatın davacının

sosyal ve ekonomik durumu, üzerine atılı suçun niteliği, tutuklanmasına neden olan olayın cereyan tarzı, tutuklu kaldığı süre ve tazminat davasının kesinleşeceği tarihe kadar faizi ile birlikte elde edeceği parasal değer dikkate alınıp, hak ve nesafet ilkelerine uygun makul bir miktar olarak tayin ve tespiti gerekir." (Yargıtay 12. CD., 2017/3673 E. 2018/58 K. T. 8.1.2018)

Koruma tedbiri nedeniyle tazminat istenemeyecek istisnai durumlar

Kanunun 144. maddesine göre aşağıdaki istisnai hallerde koruma tedbirleri nedeniyle(aynı zamanda haksız tutukluluk nedeniyle) tazminat istenemeyecektir:

Tazminata hak kazanmadığı hâlde, sonradan yürürlüğe giren ve lehte düzenlemeler getiren kanun gereği, durumları tazminat istemeye uygun hâle dönüşenler
Kusur yeteneğinin bulunmaması nedeniyle hakkında ceza verilmesine yer olmadığına karar verilenler
Genel veya özel af, şikâyetten vazgeçme, uzlaşma gibi nedenlerle hakkında kovuşturmaya yer olmadığına veya davanın düşmesine karar verilen veya kamu davası geçici olarak durdurulan veya kamu davası ertelenen veya düşürülenler.
Adlî makamlar huzurunda gerçek dışı beyanla suç işlediğini veya suça katıldığını bildirerek gözaltına alınmasına, adli kontrol altına alınmasına veya tutuklanmasına neden olanlar

Haksız tutukluluk dışında tazminat talep edilebilecek diğer koruma tedbirleri

Koruma tedbirleri nedeniyle tazminat, haksız tutuklulukla sınırlı değildir. Haksız tutukluluk dışında uygulamada en çok rastlanan örnekler şunlardır:

Sanığın ceza aldığı hallerde gözaltı ve tutuklulukta geçen sürenin çarptırılan cezadan uzun olması (Örneğin; 2 yıl hapis cezasına çarptırılan sanığın 2 yıl 1 ay tutuklu kalması)
Konutu terk etmeme(ev hapsi) şeklinde adli kontrol uygulanan şüpheli veya sanığın sonradan beraat etmesi veya hakkında KYOK(takipsizlik) kararı verilmesi

Bu hallerde de devletten maddi manevi zararın tazmini istenebilir.

Kanunda belirtilen ve koruma tedbiri nedeniyle tazminat talep edilebilecek tüm haller ve başvuru mercii tabloda gösterilmektedir:

Tazminat Gerektiren Hal	Tazminat talebi için başvurulacak mercii
Kanuna aykırı şekilde yakalama yapılması, tutuklama kararı verilmesi, tutukluluğun devamına karar verilmesi	Ağır Ceza Mahkemesi
Kanuni gözaltı süresinin aşılması	Ağır Ceza Mahkemesi
Şüpheliye haklarının okunmaması, okunsa da haklarını kullanmasına müsaade edilmemesi	Ağır Ceza Mahkemesi
Kanuna uygun tutuklanıp da makul süre içinde hakim önüne çıkarılmayan veya hakkında karar verilmeyen kişiler	Ağır Ceza Mahkemesi
Mahkumiyet verilmesi halinde gözaltı ve tutukluluk süresinin sonuç cezadan fazla olması	Tazminat Komisyonu
Arama kararının ölçüsüz olarak yerine getirilmesi	Ağır Ceza Mahkemesi
Yakalanma ve tutuklanma nedenleri yazılı veya sözlü olarak derhal kendilerine bildirilmeyenler	Ağır Ceza Mahkemesi
Yakalanma veya tutuklanmaları yakınlarına bildirilmeyenler	Ağır Ceza Mahkemesi
Yakalanmaya, adli kontrol ve tutukluluğa karşı itiraz hakkının kullanılmasına müsaade edilmemesi	Ağır Ceza Mahkemesi
Eşya veya mal varlığı değerine haksız el koyma, el konan eşyanın amaç dışı kullanımı veya zamanında iade edilmemesi	Ağır Ceza Mahkemesi
Haksız olarak konutu terk etmeme şeklinde adli kontrol uygulanan kişinin sonradan beraat etmesi veya hakkında KYOK verilmesi (Ev hapsi verilen kişinin beraat etmesi)	Tazminat Komisyonu
Uyuşturucu, uyarıcı veya uçucu maddeler ile alkol bağımlılığından arınmak amacıyla hastaneye yatmak dâhil, tedavi veya muayene tedbirlerine tâbi olmak şeklinde adli kontrol uygulanan kişilerin beraat etmesi veya haklarında KYOK verilmesi	Tazminat Komisyonu